Symbolika serca w teologii Jana Pawła II

Ks. Andrzej Stefan Nowicki - Symbolika serca w teologii Jana Pawła II

„Serce stało się symbolem miłości. Stało się. Nie zawsze zatem było tak w ludzkiej świadomości, czy to w religii, czy kulturze. Dzisiaj, w naszych krytycznych czasach, symbol serca zbanalizował się. Potocznie jest nadal używany, jednak u wielu budzi nieufność (...) Utarty symbol miłości świadczy może nie tylko o braku naszej wyobraźni. Skłania też do pytania, skąd płynie krytyka symbolicznego serca. Czy stąd, że sama miłość się zbanalizowała? W tym wypadku należałoby głębiej pytać o jej sens, nie poprzestawać na braku. Wtedy może się okazać, że poczucie niewystarczalności symbolu poświadcza kryjące się w krytyce doświadczenie nie tyle braku miłości, ile intuicji co do jej ostatecznej tajemnicy, przewyższającej wszelkie pojęcia”[1].

Dramatyzm i powaga wypowiedzi autorstwa Jacka Bolewskiego, zawiera w sobie niejako podwójne przesłanie. Z jednej strony w sposób wyraźny sygnalizuje jak dalece symbolika serca przetworzona przez współczesną popkulturę uległa dewaluacji i jak daleko jej obecnie do pierwotnego, biblijnego rozumienia. Z drugiej strony, prowokuje do weryfikacji stanu rzeczy, pod kątem możliwej apologii biblijnego pojęcia symbolizmu serca we współczesnej kulturze. Realizacja tego zadania, jawi się jako wezwanie skierowane w stronę teologii. Jak się bowiem okazuje, zdecydowane odejście od biblijnego rozumienia symbolizmu serca we współczesnej kulturze, nie oznacza jeszcze, że problem ten dzisiaj w ogóle nie funkcjonuje. Istotny punkt odniesienia stanowi w tym kontekście jego obecność we współczesnej myśli teologicznej[2]. Taki jest teologiczny problem poniższej refleksji: rozważań na temat symboliki serca w teologii Jana Pawła II.

U progu trzeciego tysiąclecia papież Jan Paweł II, zapewnił: „żyjemy w tym wspaniałym i dramatycznym momencie dziejowym”[3], w którym świat „daje coraz szersze i żywsze świadectwo otwartości na duchową i transcendentalną wizję życia, powrotu do poszukiwań religijnych, odnowionego poczucia sacrum i wartości modlitwy”[4]. Nie ulega wątpliwości, że tak ukierunkowana dążność świata, stanowi w swej najgłębszej istocie odzwierciedlenie duchowej kondycji człowieka, który„dzisiaj tak często nie wie, co w nim jest, co jest w głębi jego umysłu i serca”[5].

Ta niewiedza jawi się głównie jako rezultat „zachwiania równowagi, które ma miejsce w ludzkim sercu”[6], wskutek którego człowiek doświadcza rozdarcia w sobie samym, co z kolei rodzi również wiele rozdźwięków w społeczeństwie w którym żyje. Według Jana Pawła II w tak pojętej sytuacji egzystencjalnej wydaje się być rzeczą oczywistą, że „pierwsza i najważniejsza jest ta praca, która się dokonuje w ludzkim sercu”[7]. To ona decyduje o pojmowaniu siebie i swojego przeznaczenia w nadziei na to, że autentyczne wyjaśnienie tajemnicy ludzkiej egzystencji, pozwoli człowiekowi w sobie samym doświadczyć bogactwa, całości i integralności każdego podziału czy rozdarcia[8].

Świadomość tej prawdy, prowokuje zatem konieczność przywołania biblijnego znaczenia symbolizmu serca. Wierność temu założeniu, zgodnie z problemem zawartym w temacie artykułu, domaga się jednak pewnego uściślenia. Po pierwsze, przedmiot naszych badań stanowić będą jedynie encykliki i adhortacje papieża Jana Pawła II.. Po drugie, szczegółowa analiza tychże dokumentów, wskazująca na niezwykle szeroki zakres występowania pojęcia symboliki serca, rodzi także potrzebę wprowadzenia określonej metodologii porządkującej ten stan rzeczy. Praktyczna konkretyzacja tego zamierzenia wiąże się bezpośrednio ze wskazaniem na pewne bloki tematyczne, istotne dla przejrzystej prezentacji treści tychże dokumentów, takie jak: wymiar antropologiczny, chrystocentryczno-zbawczy, eklezjologiczny symboliki serca oraz symbolika Serca Jezusowego.

1. Wymiar antropologiczny

Wielokrotnie występujące w papieskich encyklikach i adhortacjach słowo „serce”, oznacza przede wszystkim wewnętrzną tajemnicę człowieka[9], miejsce obecności i poznania Boga[10] oraz zawierzenia Bogu[11], który je ukształtował, wypisał w nim swoje prawo[12] i wciąż przemienia je swoją łaską. W tym znaczeniu, serce jawi się jako sumienie[13]. Serce to również miejsce  tęsknoty człowieka za Bogiem[14], który jako Pan historii kształtuje serce człowieka[15]. Zaspokojenie tej tęsknoty w sercu człowieka, pozwala widzieć je jako symbol przymierza nadziei[16] oraz sensu ludzkiego życia[17]. Serce jest także mieszkaniem prawdy. W nim zawarte jest przez Boga pragnienie jej poznania[18], dlatego droga poznania prawdy jest drogą serca[19].

Serce stanowi miejsce integracji człowieka, dlatego „zakłócenie równowagi, na które cierpi dzisiejszy świat w istocie wiążą się z bardziej podstawowym zachwianiem równowagi, które ma miejsce w sercu ludzkim”[20]. Wtedy serce człowieka staje się skłonne do złego i nieskore do zawierzenia Bogu[21]. W tym kontekście serce jawi się jako miejsce grzechu[22], ale i symbol miłosierdzia Bożego[23]. Grzech rodzi potrzebę nawrócenia, przemiany serca, którego źródłem jest łaska Boża[24]. Ważna jest tu pokuta, oznaczająca wewnętrzną przemianę serca[25], której prawdziwość zależy od tej skruchy serca”[26]i pojednania pojętego jako droga serca[27]. Można zatem powiedzieć, że pierwsza i najważniejsza jest ta praca, która się dokonuje w ludzkim sercu[28].

Ta sytuacja szczególnie prowokuje do tego, aby poszukiwać wielorakich powiązań dobrej nowiny Chrystusowej z ludzką kulturą[29]. Praktyczna konkretyzacja tego zamierzenia rodzi przede wszystkim potrzebę zjednoczenia człowieka z Chrystusem. Zjednoczenie to, samo w sobie będąc tajemnicą, dokonuje się przez miłość, która czyni bardziej ludzkim życie społeczne przez udoskonalenie obyczajów i instytucji[30]. Uwalnia człowieka od złudnego przeświadczenia, że „panowanie nad ziemią zadowoli wszystkie pragnienia jego serca”[31]. Szczególnie twórczym sprawdzianem tej miłości są z pewnością ludzkie wysiłki na rzecz pokoju[32] i braterstwa[33] oraz dzieła miłosierdzia, do realizacji których przynagla sam Chrystus działający w ukryciu ludzkich serc[34].

 2. Wymiar chrystocentryczno-zbawczy

Według papieża Jana Pawła II, to w osobie Chrystusa, człowiek odkrywa adekwatną egzystencjalnie odpowiedź na pragnienie dobra, prawdy i życia, obecne w jego sercu. Chrystus „objawia w pełni człowieka samemu człowiekowi[35]. Chrystus zaszczepił także w naszych sercach. wiarę, nadzieję i miłość[36]. Jest On „Słowem, które nie przemija jest Tym, który stoi i kołacze do drzwi serca każdego człowieka, nie naruszając jego wolności, ale starając się z tej ludzkiej wolności wyzwolić miłość”[37].

Chrystus zmartwychwstały działa w sercach ludzi mocą swojego Ducha[38]. Duch Święty jest Darem w sercu człowieka[39]. Jest Stróżem i Ożywicielem nadziei, jako wewnętrzny Nauczyciel, obecny we wnętrzu sumienia i serca[40]. Dzięki darowi Ducha zostaje dana wierzącym miłość Boża, która przynagla serce każdego ucznia Chrystusa i całego Kościoła do dawania świadectwa[41]. Także życie chrześcijańskie znajduje swoje prawo w osobowym działaniu Ducha Świętego, który ożywia serce chrześcijanina[42].

Duch Święty rozsiewa w sercu Dobrą Nowinę, która przez Jego oddziaływanie „przyobleka się w ciało ludzkich serc i sumień i rozszerza się w historii”[43]. Dzięki dynamicznej obecności Ducha Świętego, dociera Ona od wewnątrz do serca każdego człowieka[44]. Dzięki Duchowi Świętemu, stale jest dokonywane Odkupienie w sercach i sumieniach ludzkich[45]. On jest również źródłem nawrócenie serca i wyzwolenia z grzechu by odbudować prawdę i miłość w samym sercu człowieka[46].

Choć objawia się On w szczególny sposób w Kościele i w jego członkach to Jego obecność i działanie są powszechne, bez ograniczeń przestrzennych i czasowych[47]. Duch Święty jest tym, który działając w sercu każdego człowieka zasiewa w nim „ziarna Słowa” i otwiera je ku dojrzałości w Chrystusie[48]. W tym kontekście serce jawi się także jako kryterium zbawienia i „dotyczy to nie tylko wiernych chrześcijan, ale także wszystkich ludzi dobrej woli, w których sercu działa w sposób niewidzialny łaska, uczestnictwa w tej paschalnej tajemnicy[49]. Zatem nie wystarczy sama wiara, ale trzeba trwać w łasce uświęcającej i w miłości, pozostając w łonie Kościoła ciałem i sercem[50].

3. Wymiar eklezjologiczny

Każdy człowiek ze względu na tajemnicę Słowa Bożego, które stało się ciałem zostaje powierzony macierzyńskiej trosce Kościoła. Droga Kościoła przebiega przez serce człowieka[51]. Dlatego Kościół zna głębokie pragnienia, które odczytuje w sercach ludzi współczesnych, a każde zagrożenie godności i życia człowieka głęboko wstrząsa samym sercem Kościoła, dotyka samej istoty jego wiary[52]. Jednocześnie Kościół daje także odpowiedź na te zagrożenia przez realizację głównych celów swojej misji polegającej na gromadzeniu ludu w braterskiej komunii serc[53]. Ich realizacja określa tożsamość tej wspólnoty, która „aby mogła być chrześcijańska, musi posiadać swoje fundamenty i żyć w Chrystusie, poprzez słuchanie Słowa Bożego, modlitwę skupioną wokół Eucharystii, komunię wyrażającą się w jedności serca i ducha oraz dzielenie się dobrami według potrzeb swoich członków”[54].

Realizacja pierwszego z wymienionych celów dotyczy konieczności słuchania przyjmowania do serca Jezusa, który „czci i wielbi Ojca, by Go czcić i wielbić razem z Nim”[55] oraz głoszenia Ewangelii, która jest odpowiedzią na pragnienia wymogi i dążenia ludzkiego serca[56], skutecznie zabezpiecza prawa serca[57], kształtuje ludzkie sumienie[58] akcentuje niepodzielność serca wyrażoną przez dziewictwo i celibat[59], proklamuje ideę Królestwa Bożego przez praktykę rad ewangelicznych[60] oraz działalność misyjną Kościoła[61].

Drugi cel dotyczy przeżywania wspólnoty eucharystycznej, „stanowiącej serce i wzorzec wspólnoty; nie tylko jej duchowości czy życia moralnego, ale również samej struktury Kościoła”[62]. Eucharystia to „skarb Kościoła, serce świata, zadatek celu, do którego każdy człowiek, nawet nieświadomie, podąża”[63]. Dlatego zdaniem Jana Pawła II, niezwykle ważne jest to, aby „w świetle wiary ukazać oczom umysłu i serca ten Sakrament Jego obecności, którym jest Tajemnica Kościoła, zgromadzenia ludzi grzesznych, ale równocześnie uświęconych i tworzących rodzinę Bożą”[64]. Tylko tak pojęty Kościół, który „sercem swym obejmuje wszystkie serca ludzkie”[65], potwierdza, że komunia, którą otrzymał w darze, ma przeznaczenie powszechne. „Czuje się więc dłużnikiem wobec całej ludzkości i każdego człowieka, otrzymawszy dar od Ducha, który rozlewa w sercach ludzi wierzących miłość Jezusa Chrystusa”[66].

W naturze misji Kościoła, jako kontynuatora zbawczego dzieła swego Boskiego Założyciela, zawiera się kolejny cel jakim jest komunia wyrażająca się w jedności serca. Jego realizacja polega na nakłanianiu ludzkiego serca do nawrócenia i pokuty oraz ofiarowaniu mu daru pojednania[67]. W ten sposób Kościół poprzez wezwanie do nawrócenia serca i duszy człowieka prowadzi do „osobistego związania go z Jezusem Chrystusem, Panem i Zbawicielem; przysposabia do Chrztu i do Eucharystii, umacnia w postanowieniu i urzeczywistnianiu postanowienia prowadzenia nowego życia wedle Ducha”[68].

To nawrócenie serca i świętość życia należy także uznać za nieodzowny warunek wszelkiego szczerego poszukiwania jedności[69], za duszę całego ruchu ekumenicznego[70]. Prowadzi ono także do niezbędnego oczyszczenia pamięci historycznej[71], otwierającego dzięki Bożemu miłosierdziu dostęp do komunii serc[72]. Kościół zachęcając swe dzieci, by oczyściły serca z wszelkiej wrogości, egoizmu i stronniczości, prosi jednocześnie aby popierały w każdej sytuacji dialog i wzajemne poszanowanie[73] także do innych religii, a nawet do tych, którzy poszukują Boga szczerym sercem[74].

Ostatni z wyżej wymienionych celów związany jest z posługą apostolską „zakorzenioną w wielokształtnym miłosierdziu Boga, które przemienia serca i rozlewa łaski tam, gdzie chrześcijanin poznaje gorzki smak słabości i nędzy”[75]. Dotyczy  to tych sytuacji w których ze względu na gwałtowne procesy rozkładu i dehumanizacji, człowiek czuje się zagubiony i zdezorientowany, ale „jego serce coraz silniej pragnie przeżywać i krzewić bardziej braterskie i bardziej ludzkie formy współżycia”[76]. W tym kontekście, apostolat jawi się jako czyn, który wyzwala i tworzy postęp właśnie dlatego, że prowadzi do uznania godności każdej osoby, usposabia do solidarności, zaangażowania serca w posługę braciom, do powstania komunii dóbr i serc [77]. Bodziec i cel dla tak pojętego postępu ludzkości, wprowadza w historię, biblijna perspektywa ”nowego serca”(por. Iż 11,9; Jr 31,33; Ez 36,25)[78].

4. Symbolika Serca Jezusowego

Istotne znaczenie w refleksji teologicznej Jana Pawła II, posiada również symbolika serca Jezusowego. Serce Jezusa jest źródłem naszego Odkupienia. Jest „usprawiedliwieniem” człowieka w jednym ludzkim Sercu: w Sercu Jednorodzonego Syna”[79]. „Temu bowiem, co ze strony ludzi było największym grzechem, w sercu Odkupiciela odpowiada ofiara największej miłości, która przewyższa zło wszystkich grzechów człowieka”[80]. Chrystusowe Serce, jest zatem wymownym znakiem Bożego miłosierdzia, „przebłaganiem za grzechy nasze”, „pokojem i pojednaniem”[81]. Miłosierdzie to, objawia się w sercach i czynach jako szczególnie twórczy sprawdzian tej miłości[82].

Serce Jezusa jest również wzorem misji Kościoła, ponieważ zbliżenie do Chrystusa w tajemnicy Jego Serca pozwala nam „zatrzymać się w tym niejako centralnym a zarazem po ludzku najłatwiej dostępnym punkcie objawiania miłosiernej miłości Ojca”[83]. O tej niewyczerpalnej miłości, mocą której pragnie On stale łączyć się z nami i jednoczyć, wychodząc na spotkanie wszystkich ludzkich serc, świadczy obrzęd eucharystyczny. Jeżeli wobec tej tajemnicy, stwierdza papież, „rozum doświadcza własnych ograniczeń, to serce oświecone łaską Ducha Świętego dobrze wie, jaką przyjąć postawę, zatapiając się w adoracji i w miłości bez granic”[84] .

Miłość, która w Sercu Chrystusa jest odkupieńcza i oblubieńcza zarazem wpisuje się w praktykę rad ewangelicznych[85] i wyraża się przez ślub posłuszeństwa, ewangeliczną radę czystości oraz ewangeliczne ubóstwo[86]. W tym znaczeniu rady ewangeliczne stanowią w ekonomii Odkupienia „najbardziej radykalne środki przetworzenia stosunku do „świata” w sercu ludzkim: do świata zewnętrznego i do własnego „ja”, które poniekąd jest centralną częścią „świata” w znaczeniu biblijnym, jeśli w nim bierze początek to, co „nie pochodzi od Ojca”[87]. „Istotne dla tej „ekonomii” jest przetworzenie całego kosmosu poprzez serce człowieka, od wewnątrz. Idzie ono w parze z tą miłością, jaką wezwanie Chrystusa zaszczepia w ludzkim wnętrzu”[88].

Zakończenie

Rekapitulacja powyższych rozważań prowadzi do następujących konkluzji. Prezentacja problemu symboliki serca w teologii Jana Pawła II,  pomimo jej zawężenia jedynie do analizy treści encyklik i adhortacji papieskich, pozwoliła na wejście w przestrzeń niezwykle bogatej literatury przedmiotu. Stało się to możliwe dzięki określonej dyscyplinie metodologicznej, która pozwoliła na uporządkowanie wielości kontekstów występowania interesującego nas problemu. W rezultacie tego procesu, szczegółowa analiza tychże dokumentów wykazała w sposób jednoznaczny wyraźne odniesienie wypowiedzi Papieża do źródeł teologicznych, takich jak: Biblia, pisma Ojców Kościoła i pisarzy chrześcijańskich, dokumenty Soboru Watykańskiego II.

Jednocześnie częstotliwość pojawiania się tego symbolizmu w różnych kontekstach znaczeniowych, w sposób jednoznaczny wydaje się potwierdzać jego ważność i aktualność nie tylko dla Papieża, lecz także dla szeroko pojętej  współczesnej refleksji teologicznej, której nauczanie papieskie nadaje określony kierunek. Na koniec warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden istotny fakt. W świetle przeprowadzonych badań, zrodziło się również przeświadczenie o szczególnej roli teologii fundamentalnej, w procesie uzasadniania wiarygodności symbolizmu serca. Realizacja tego zadania, jak się okazuje, wpisuje się w szerszy kontekst  problemu wiarygodności, dotyczący wiarygodności Kościoła.

W nawiązaniu do niezwykle ciekawej prezentacji analiz H. Seweryniaka, odnośnie sposobów uzasadniania wiarygodności Kościoła[89], dokonanych z perspektywy teologii fundamentalnej, symbolika serca w teologii Jana Pawła II ujęta jako „via cordis”, mogłaby z pewnością stanowić istotne ich dopełnienie. 

STRESZCZENIE ARTYKUŁU

Zasadniczym celem niniejszego artykułu jest prezentacja symboliki serca w teologii Jana Pawła II. Wierność temu założeniu, ze względu na szeroki zakres występowania tego symbolizmu, zrodziła konieczność zawężenia pola naszych analiz do treści encyklik i adhortacji papieskich. Pomimo tego ograniczenia, wejście w przestrzeń niezwykle bogatej literatury przedmiotu, stało się ostatecznie możliwe, jedynie dzięki określonemu, metodologicznemu uporządkowaniu. Dotyczy ono wprowadzenia czterech zasadniczych wymiarów interpretacji: antropologiczny, chrystocentryczno-zbawczy, eklezjologiczny oraz symbolika Serca Jezusowego, istotnych z punktu widzenia przejrzystej prezentacji interesującego nas problemu. W rezultacie przeprowadzonych badań powstało wyraźne przeświadczenie o niezwykłej ważności i aktualności symbolizmu serca w refleksji teologicznej Jana Pawła II. W tym kontekście, można także powiedzieć, że symbolika serca w ujęciu Jana Pawła II, wyrażona jako „via cordis”, stanowi jeden z ważnych sposobów uzasadnienia wiarygodności Kościoła we współczesnej literaturze teologicznej.

Zusammenfassung

In diesem Artikel wurde die Problematik der Herzenssymbolik in der Theologie von Papst Johannes Paul II. präsentiert. Durch diese Zielsetzung, im Hinsicht auf dem breiten Bereich des Aufkommens dieses Symbolik, wurde die Analyse auf die Enzykliken und die Adhortationen beschränkt. Trotz der Beschränkung konnte man in die sehr zahlreiche Sachliteratur in einzelne gehen, aber nur durch eine methodologische Ordnung. Es wurden deswegen vier Grundinterpretationskriterien eingeführt: anthropologisches, erlösungs - christozentrisches, ekklesiologisches, wie auch Symbolik des Herzens Jesu, welche im Hinsicht auf die Klarheit der uns interessierten Präsentation sehr wichtig scheinen. Durch die ausgeführte Forschung sind wir fest überzeugt, dass die Herzenssymbolik in der theologischen Reflexion von Papst Johannes Paul II ungewöhnlich wichtig und aktual ist. In diesem Kontext kann man auch sagen, dass die als „via cordis“ zum Ausdruck gebrachte Herzenssymbolik in der Fassung von Johannes Paul II. eine der wichtigen Weisen der Begründung der Glaubwürdigkeit der Kirche in der gegenwärtigen theologischen Literatur bildet

SŁOWA KLUCZOWE: Teologia Jana Pawła II, Theology of John Paul II; symbolika serca (heart symbolism), antropologia (anthropology), chrystologia (christology), eklezjologia (ecclesiology), symbolika Serca Jezusowego (heart of Jesus Symbolism), teologia fundamentalna (fundamental theology), wiarygodność Kościoła  (credibility of Church).